منظر ایرانی : رابطه دوگانه

روستاهای‭ ‬ایران‭ ‬مرز‭ ‬روشنی‭ ‬با‭ ‬طبیعت‭ ‬ندارند‭. ‬برای‭ ‬آن‌ها‭ ‬ساخت‌وساز‭ ‬برای‭ ‬سکونت،‭ ‬همسان‭ ‬با‭ ‬طبیعت‭ ‬شکل‭ ‬می‌گیرد‭. ‬در‭ ‬نظر‭ ‬ایرانی‭ ‬طبیعت،‭ ‬موجودی‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬زندگی‭ ‬و‭ ‬جریان‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬برای‭ ‬همسایگی‭ ‬با‭ ‬او،‭ ‬باید‭ ‬سازگاری‭ ‬نشان‭ ‬داد‭. ‬مهار‭ ‬طبیعت‭ ‬یا‭ ‬جدایی‌گزینی‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬خوش‌عاقبت‭ ‬نیست‭. ‬همسازی‭ ‬با‭ ‬طبیعت‭ ‬در‭ ‬طول‭ ‬تاریخ‭ ‬تدریجاً‭ ‬زیبایی‌شناسی‭ ‬خاصی‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬روستای‭ ‬ایرانی‭ ‬پدید‭ ‬آورده‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬طبیعت‭ ‬بکر‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬جایگاه‭ ‬پراهمیتی‭ ‬دارد‭. ‬صحنه‌هایی‭ ‬نیز‭ ‬که‭ ‬طبیعت‭ ‬در‭ ‬جریان‭ ‬حیات‭ ‬خود‭ ‬می‌آفریند،‭ ‬زیباست؛‭ ‬چه،‭ ‬در‭ ‬نظر‭ ‬ایرانی‭ ‬صحنه‌های‭ ‬طبیعی،‭ ‬تصادفی‭ ‬پدید‭ ‬نیامده‌اند‭ ‬بلکه‭ ‬محصول‭ ‬فعالیت‭ ‬نظاماتی‭ ‬در‭ ‬دل‭ ‬طبیعت‭ ‬هستند‭ ‬که‭ ‬بسیاری‭ ‬از‭ ‬آن‌ها‭ ‬برای‭ ‬ما‭ ‬روشن‭ ‬نیست‭. ‬اما‭ ‬همچون‭ ‬هندسه‭ ‬فرکتال،‭ ‬در‭ ‬پس‭ ‬ظاهر‭ ‬متنوع‭ ‬خود،‭ ‬از‭ ‬نظمی‭ ‬قابل‌دسترسی‭ ‬برخوردارند‭. ‬ ازاین‌روست‭ ‬درختی‭ ‬که‭ ‬تنهایی‭ ‬توانسته‭ ‬با‭ ‬صخره‌های‭ ‬کوهستان‭ ‬تعامل‭ ‬حیاتی‭ ‬داشته‭ ‬باشد،‭ ‬به‌عنوان‭ ‬بخشی‭ ‬از‮«‬‭ ‬موجود‮»‬‭ ‬طبیعت‭ ‬به‭ ‬رسمیت‭ ‬شناخته‭ ‬می‌شود‭ ‬و‭ ‬باقی‭ ‬می‌ماند‭. ‬چنین‭ ‬تک‌درخت‌هایی‭ ‬در‭ ‬منظر‭ ‬ایران‭ ‬به‌وفور‭ ‬دیده‭ ‬می‌شود؛‭ ‬و‭ ‬چه‌بسا‭ ‬پدید‭ ‬آمدن‭ ‬سه‌گانه‭ ‬منظر‭ ‬ایرانی،‭ ‬که‭ ‬منظری‭ ‬تاریخی‭ ‬و‭ ‬مصنوع‭ ‬است،‭ ‬ناشی‭ ‬از‭ ‬قدرت‭ ‬و‭ ‬اصالت‭ ‬چنین‭ ‬رویکردی‭ ‬در‭ ‬تاریخ‭ ‬فرهنگ‭ ‬ایران‭ ‬بوده‭ ‬باشد‭. ‬ خانه‌هایی‭ ‬میان‭ ‬صخره‌ها،‭ ‬تقلید‭ ‬از‭ ‬حیات‭ ‬درخت‭ ‬در‭ ‬لابه‌لای‭ ‬آن‌هاست‭. ‬همان‌طور‭ ‬که‭ ‬درخت‭ ‬پیرامون‭ ‬خود‭ ‬به‭ ‬سازگاری‭ ‬رسیده،‭ ‬خانه‌ها‭ ‬هم‭ ‬در‭ ‬اندازه‭ ‬و‭ ‬شکلی‭ ‬محدود،‭ ‬همسازی‭ ‬با‭ ‬محیط‭ ‬را‭ ‬تقلید‭ ‬کرده‌اند‭ ‬و‭ ‬هر‭ ‬سه‭ ‬باهم‭ ‬زندگی‭ ‬به‭ ‬تعادل‭ ‬رسیده‌ای‭ ‬را‭ ‬ادامه‭ ‬می‌دهند‭. ‬ در‭ ‬سوی‭ ‬دیگر،‭ ‬شهرهای‭ ‬ایرانی،‭ ‬اغلب‭ ‬لبه‌ای‭ ‬قاطع‭ ‬و‭ ‬متضاد‭ ‬با‭ ‬طبیعت‭ ‬دارند‭. ‬در‭ ‬بیشتر‭ ‬نمونه‌ها،‭ ‬حصاری‭ ‬قوی‭ ‬مرز‭ ‬میان‭ ‬شهر‭ ‬و‭ ‬طبیعت‭ ‬را‭ ‬تعریف‭ ‬می‌کند‭. ‬این‭ ‬لبه‭ ‬آن‌قدر‭ ‬قوی‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬برای‭ ‬تردد‭ ‬میان‭ ‬شهر‭ ‬و‭ ‬طبیعت،‭ ‬دروازه‌ای‭ ‬به‌مثابه‭ ‬فضای‭ ‬واسط‭ ‬ساخته‭ ‬می‌شود‭ ‬و‭ ‬‮«‬رفتار‮»‬‭ ‬ارتباط‭ ‬میان‭ ‬این‭ ‬دو‭ ‬چنان‭ ‬پراهمیت‭ ‬می‌گردد‭ ‬که‭ ‬دروازه‌ها‭ ‬نمادهای‭ ‬شهر‭ ‬می‌شوند‭ ‬و‭ ‬تعیین‌کننده‭ ‬ساختار‭ ‬و‭ ‬ستون‭ ‬فقرات‭ ‬شهر‭.‬ جدایی‌گزینی‭ ‬شهر‭ ‬و‭ ‬پیرامون‭ ‬در‭ ‬مقابل‭ ‬همسازی‭ ‬روستا‭ ‬با‭ ‬محیط،‭ ‬دو‭ ‬رویکرد‭ ‬متضاد‭ ‬به‌حساب‭ ‬می‌آید‭. ‬چرایی‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬سرشت‭ ‬و‭ ‬سرنوشت‭ ‬شهر‭ ‬باید‭ ‬جستجو‭ ‬کرد‭. ‬از‭ ‬دیرباز،‭ ‬حصار،‭ ‬لبه‌ای‭ ‬معنا‭ ‬بخش‭ ‬به‭ ‬ساکنان‭ ‬درون‭ ‬آن‌ها‭ ‬بوده‭ ‬که‭ ‬قلعه‭ ‬امن‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬وجود‭ ‬آورده‭ ‬است‭. ‬شهرها،‭ ‬پس‌ازآن‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬تبعیت‭ ‬از‭ ‬همان‭ ‬روش‭ ‬برای‭ ‬حفظ‭ ‬خود‭ ‬و‭ ‬دارایی‭ ‬ساکنان،‭ ‬هم‌آغوش‭ ‬با‭ ‬طبیعت‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬قیمت‭ ‬امنیت‭ ‬رها‭ ‬کردند‭. ‬درعین‌حال،‭ ‬شهروند‭ ‬ایرانی،‭ ‬در‭ ‬شهرهای‭ ‬پیش‭ ‬از‭ ‬اسلام‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬پناه‭ ‬دیوارها‭ ‬انسانی‭ ‬ممتاز‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬جایگاه‭ ‬اجتماعی‭ ‬بالاتری‭ ‬از‭ ‬ساکنان‭ ‬پیرامون،‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬دل‭ ‬طبیعت‭ ‬جای‭ ‬داشتند،‭ ‬می‌ایستاد‭.  صرف‌نظر‭ ‬از‭ ‬سده‌های‭ ‬نخستین‭ ‬دوره‭ ‬اسلامی‭ ‬که‭ ‬حصار‭ ‬شهرها‭ ‬با‭ ‬شعار‭ ‬برابری‭ ‬اجتماعی‭ ‬اهالی‭ ‬درون‭ ‬و‭ ‬بیرون‭ ‬شهر‭ ‬فروریخت،‭ ‬سنت‭ ‬دیرین‭ ‬ممتاز‭ ‬گرداندن‭ ‬مکان‭ ‬زیست‭ ‬شهروندان،‭ ‬این‭ ‬بار‭ ‬به‭ ‬بهانه‭ ‬یا‭ ‬دلیل‭ ‬امنیت‭ ‬ایجاد‭ ‬شد‭. ‬نتیجه‭ ‬قهری‭ ‬این‭ ‬باززنده‌سازی،‭ ‬جدایی‌گزینی‭ ‬شهر‭ ‬از‭ ‬طبیعت‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬دوره‭ ‬مدرن،‭ ‬با‭ ‬صورتی‭ ‬آذین‌شده‭ ‬ادامه‭ ‬یافت‭. ‬کمربندهای‭ ‬سبز‭ ‬شهرهای‭ ‬امروزی،‭ ‬اگرچه‭ ‬در‭ ‬نگاه‭ ‬خرد‭ ‬و‭ ‬جزءنگر،‭ ‬فضاهای‭ ‬مطلوبی‭ ‬برای‭ ‬محیط‌زیست‭ ‬یا‭ ‬خدمات‭ ‬شهر‭ ‬پدید‭ ‬می‌آورند‭ ‬اما‭ ‬از‭ ‬منظر‭ ‬کل‌نگر،‭ ‬همچنان‭ ‬بر‭ ‬دوگانگی‭ ‬شهر‭ ‬و‭ ‬پیرامون‭ ‬اصرار‭ ‬می‌ورزند‭ ‬و‭ ‬رابطه‌ای‭ ‬قهرآمیز‭ ‬با‭ ‬طبیعت‭ ‬محیط‭ ‬خود‭ ‬برقرار‭ ‬کرده‌اند‭. ‬رابطه‌ای‭ ‬که‭ ‬تأکید‭ ‬ویژه‭ ‬و‭ ‬پررنگی‭ ‬بر‭ ‬حفظ‭ ‬فاصله‭ ‬و‭ ‬حتی‭ ‬تبدیل‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬یک‭ ‬موجود‭ ‬مستقل‭ ‬که‭ ‬حائل‭ ‬شهر‭ ‬و‭ ‬طبیعت‭ ‬باشد‭ ‬دارند‭. ‬